بررسی تاریخ اجتماعی شوروی

کورموشکا به معنی لغوی «سفره خواری» بیشتر از آنچه یک مفهوم را ارئه دهد کلیدی برای درک مسایل است. تامارا کوندارتیف، تاریخ شناس، با زبردستی کشوهای آرشیوهای «خصوصی» صندوقخانه های کمیته مرکزی حزب کمونیست را می‌گشاید و از دل آن‌ها یکی از اسرار ناگفته حکومت شوراها یعنی «سفره خواری» را برملا می‌سازد. (۱) نویسنده علیرغم دو قرنی که رژیم‌های پترزبورگی را از هم جدا می‌سازد، خط رابطی بین «سفره خواران» تزارها در قرن ۱۶ و ۱۷ (Podatcha) و افراد حزبی دولتی که از رستوران‌ها و مغازه های ویژه استفاده می‌کردند، ترسیم می‌کند.
آیا این بازگشت گذشته است؟ نه، این تنها «تغییر شکل» با ویژگی روسی است که ضمن رد مطلق مرحله پیشین، آنچه به عنوان مرحله تازه و «مخالف گذشته» تولید می‌کند خود زاینده اشکال عقب مانده است. فرهنگ شناس شوروی، میخائیل باختین، در نگاه «غیرخطی» اش به پدیده زمان مفهوم «chronotope» را تعریف می‌کند که مطابق آن در فضای زائیده زمان، نمودهایی از گذشته، خود را به نمایش می‌گذارند.
مثلاٌ کرملین که در طی دو قرن رو به اضمحلال بود، مجدداٌ توسط بلشویک‌ها بازسازی می‌شود، و با توسل به شیوه های برتری جوینده و طبقه بندی شده، کادرها را از نوعی سیستم استفاده ترجیحی از مواد مصرفی، آن هم در شرایط کمبود عمومی مایحتاج روزمره، برخوردار می‌سازد. سیستمی که با دادن امتیازات زمینه وفادارسازی نخبگان را فراهم می‌کند. اصلاحات سالهای دهه‌ی ۱۹۶۰ سیستم، «کورموشکا» یا «سفره خواری» را گسترش می‌دهد و کارگران شاغل در کارخانجات پردرآمد را نیز بر سر سفره شوروی دعوت می‌کند. این کارخانجات بخشی از درآمدشان را به انجام خدمات اجتماعی برای کارگران اختصاص می‌دادند، امروز هم در دوران سلطه بازار و پس از فروپاشی، هنوز در برخی صنایع همان سیستم برجای مانده و صرفاٌ تغییر شکل داده است.
تولد «دولت ناجی» در سالهای دهه‌ی ۱۹۳۰ در روسیه به مثابه یکی از ابعاد چرخش عظیم استالینی توسط شیلا افیتز پاتریک (۲) در چارچوب «زندگی روزمره» بررسی شده است. این تاریخ شناس یکی از باروترین متخصصین نوعی بررسی تاریخی است که در فرانسه کمتر شناخته شده است، اما در کشورهای انگلوساکسون سال‌هاست که رایج است و موضوع آن «تاریخ اجتماعی شوروی» است. (۳)
«زندگی روزمره» در اینجا به بررسی کار، تفریحات یا روابط عاشقانه و دوستانه نمی‌پردازد؛ موضوع آن بررسی جوانب دیگر زندگی شهروندی در رابطه با «دولت همیشه حاضر» است، چرا که شیوه زندگی افراد می‌تواند به دلیل کوچ دادن‌های عظیم اجباری، قحطی یا خشونت و ترس کاملاٌ دگرگون شود. اگر چه پدیده قدرت هم می‌تواند به خودی خود نامشخص و غیرقابل پیش بینی باشد و دسته بندی‌ها و «مشتری گرایی» های خود را داشته باشد. مثلاٌ «کیش شخصیت» تنها مختص استالین نبود، چرا که او از «لنین کمتر طرفدار داشت». باید اشاره کرد که در سطوح پایینی، فعالین با جوش وخروش بر ضد برورکراسی، مذهب یا فشار بر زن‌ها مبارزه می‌کردند. شرح حالهای زندگی روزمره که نویسنده جمع آوری کرده است بیانگر «آرمانگرایی و خوشبینی جوانان» است. این احساسات به عنوان مثال در صداقت و از خودگذشتگی آنان در دوران همبستگی با جمهوریخواهان اسپانیا خود را به نمایش می‌گذارد. این‌ها همه نشان دهنده فاصله «فزاینده بین دستگاه غیر مردمی» از طرفی و سرسختی آرمانهای شوروی از طرف دیگر است.
سیاست «تبعیض مثبت» به معنی تسهیل در راه یابی فرزندان کارگران و کشاورزان به تحصیلات عالی باعث شد که آن‌ها نخبگان پس از جنگ دوم جهانی را تشکیل دهند. اما صعود آنان در دستگاه دولتی باعت طرد گروه دیگری شد: کولاک‌ها، طرد شدگان سیستم، آوارگان، فاحشه‌ها و...
سقوط سطح زندگی مردم مانع «ترقی» اجتماعی رژیم که باعث تثبیت پایه های آن بود نشد. رژیمی که هویتش هر چه بیشتر در «ترقی»، «میهن» و «توزیع مجانی مواد خوراکی برای طرد شدگان» خلاصه می‌شد. تاریخ نگار فرانسوی ژان پل دپرتو (۴) نیز همین شیوه تحلیل از «پائین» را بکار گرفته، وی که کارشناس دنیای کار است به کند و کاو در منابع دست نخورده تاریخی پرداخته و شناختهای نوینی در رابطه با شیوه های انتخاب اجتماعی سالهای ۱۹۱۸ ۱۹۳۶ بدست می‌دهد؛ او به بررسی سرنوشت «دشمنان طبقاتی»، شرایط زندگی کارگری و رشد نخبگان نوین با پایگاه مردمی در سیستم می‌پردازد. نویسنده به کارگاه وسیعی قدم گذاشته و معتقد است که در آن باید به بررسیهای مقایسه ای بین رژیمهای مختلف «سوسیالیسم واقعاٌ موجود» نیز پرداخته شود. چه کسی می‌گفت که بحث درباره دوران شوروی پایان یافته است؟

پي نوشت ها :
 

۱- تامارا کوندراتیف، Tamara Kondrativa، کتاب‌های حکومت کردن و روزی رساندن Gouverner et nourir و حاکمیت در روسیه، انتشارات Belles letters، پاریس ۲۰۰۲
۲- شیلا فیتز پاتریک، Sheila Fitzpatrick . کتاب‌های استالینیسم روزمره و روسیه شوروی در سالهای دهه‌ی ۱۹۳۰، انتشارات Flammorion، پاریس ۲۰۰۳
۳- موشه لوین Moshe Lewin پیشاهنگ این نوع بررسی تاریخی است، رجوع شود به قرن شوروی، چاپ مشترک لوموند دیپلماتیک و انتشارات Fayrad، پاریس ۲۰۰۳
۴- ژان پل دپرتو Jean Paul Depperto برای تاریخ اجتماعی شوروی (1918ـ1936) انتشارات Hamarttan، پاریس ۲۰۰۱

منبع:باشگاه اندیشه
/ع